تحلیل طرح معماری کتابخانه ملی ایران از نقطه نظر مسیر حرکتی کاربران[۱]
باوند بهپور[۲] / مرضیه سیامک[۳]
ارائه شده در همایش ملی معماری فضاهای کتابخانهای، چهارم و پنجم آذر ۱۳۸۸، اصفهان، منتشر شده در: فصل‌نامه‌ی کتابداری و اطلاعرسانی ۶۱، بهار ۱۳۹۲، ص ۱۶۷. پی‌دی‌اف مقاله را می‌توانید از این‌جا بگیرید.
چکیده
این مقاله به نقد چه‌گونگی طراحی مسیرهای حرکتی کاربران در کتابخانه ملی ایران می‌پردازد و نشان می‌دهد سازماندهی فضاهای معماری در یک کتابخانه، چه طور می‌تواند بر سهولت دسترسی به فضاهای مختلف و زمان صرف شده برای دسترسی به آنها مؤثر باشد. نتایج این مطالعه می‌تواند کارایی کتابخانهی ملی را از این منظر بسنجد و تبعات آن را نشان دهد. هدف اصلی این پژوهش، ارائه‌ی الگویی است برای سنجش طراحی بناهای ساخته‌شده که طول مسیر دسترسی در آنها اهمیت ویژهای دارد. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه‌ی گردآوری داده‌ها، پیمایشی است. جامعهی آماری آن شامل کاربران کتابخانهی ملی ایران در دو دوره‌ی متفاوت تابستان و پاییز بود و روش به کار رفته در تحقیق، برگرفته از کتاب «برنامه‌ریزی معماری و مدیریت پیش از طراحی» اثر رابرت جی. هرشبرگر بوده است. پس از تعیین مسیرها توسط پرسش از مراجعان و انتقال آنها به روی نقشه‌ی رایانهای بنا، فاصلهی دقیق مراکز حرکتی به کمک برنامه‌ی اتوکد تعیین گردید. در این بررسی از مشاهدهی کلی، راه رفتن در بنا، فهرست‌برداری از فضاها، بررسی آثار به جای مانده بر چهرهی بنا، نقشه‌برداری رفتاری و مشاهدهی نظام‌مند بهره بردیم و یافته‌ها را پس از تحلیل در قالب جدول‌ها و نمودارهایی ارائه کردیم. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش آماری (توصیفی و استنباطی) استفاده شده است. نتیجه‌ی کلی این‌که باید میان تعداد دفعات مراجعه و طول مسیر رابطه‌ای معنی‌دار وجود داشته باشد. بررسی حاضر نشان می‌دهد که کتابخانهی ملی از این وضعیت ایده‌آل فاصله دارد. در پایان پیشنهادهایی ارائه شده است.
کلیدواژه‌ها
معماری، کتابخانهی ملی، مسیر حرکتی، روابط فضایی
مقدمه و بیان مسئله
از آنجایی که یکی از مباحثی که کتابدارن و اطلاع‌رسانان با آن درگیر هستند، بحث صرفه‌جویی در وقت مراجعه‌کننده است که در قانون چهارم رانگاناتان[۴] منعکس شده است جا دارد توسط کتابداران بررسی شده و برای دستیابی به آن راه‌حلی پیشنهاد شود. مراجعه‌کننده به کتابخانه، باید شخص پرمشغله‌ای تلقی گردد و وقت‌اش ارزشمند قلمداد شود.
همانگونه که می‌توان با چیدمان صحیح قفسه‌ها، فهرست‌نویسی درست و طبقه‌بندی متمرکز، خدمات‌رسانی به‌هنگام، استفاده از کتابدار مرجع هوشیار و مسئولیت‌پذیر و… به این مقصود دست یافت، این مسئله را از نقطه‌نظری دیگر نیز می‌توان بررسی کرد. دستیابی به این امر تنها به کتابداران و خدماتی که توسط آنها به کاربر ارائه می‌شود ربط ندارد بلکه در طراحی معماری ساختمان کتابخانه نیز می‌توان پاسخی برای آن یافت. این‌که یک کاربر برای یافتن راه در کتابخانه، و رفتوآمد بین بخشها به چه میزان زمان صرف می‌کند مسئله‌ی با‌اهمیتی است که در پژوهشهای داخلی به آن توجه چندانی نشده و می‌تواند بخش قابل توجهی از زمانی را که یک کاربر در کتابخانه صرف می‌کند شامل شود.
از آنجایی که چنین تحقیقی میان‌رشته‌ای و مرتبط با حیطه‌های معماری و کتابداری است، پژوهشگران با استقبال از فرصت پیش‌آمده در جهت به هم پیوستن مبانی نظری دو رشته، این مسئله را از زاویه‌ای که کمتر در ایران بدان پرداخته شده، یعنی جنبه‌ی کالبدی بنا بررسی میکنند.
در این مقاله سعی شده تا سازماندهی فضایی از زاویه‌ی همجواری و دوری و نزدیکی فضاها که نقش مهمی در بازده راندمان کاربران در هر نوبت مراجعه به کتابخانه بازی می‌کند به شیوه‌ای علمی بررسی شود و با بررسی کتابخانهای خاص نشان دهیم که طراحی معماری تا چه حد در صرفه‌جویی در وقت کاربران تأثیرگذار است. از آنجایی که کتابخانهی ملی، چه از نظر حجم اسناد و مواد کتابخانهای و چه از لحاظ وسعت زیربنایی و تعداد کاربران بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتابخانه کشور است و ساختمان آن پروژه‌ای ملی است[۵] که از ابتدا جهت کاربری کتابخانهای طراحی شده نمونه‌ی مناسبی برای این بررسی به شمار می‌آمد. یکی از دلایل انتخاب مسیر حرکتی کاربران به عنوان عنصر مورد بررسی در معماری کتابخانهی ملی ایران، عدم انعطاف‌پذیری این بناست. در بنایی با معماری صلب و غیرمنعطف، فاصلهی فضاها از محدودیت‌های ثابت کاربران است که پس از اتمام ساخت آن، قابل تغییر نیست بلکه در حیطه‌‌ی اختیارات طراح و از مسائل فاز طراحی است. در ساختمان‌های منعطف، این قضیه قابل تعدیل است و گذشته از معمار، به مدیریت اداری آن نیز ارتباط پیدا می‌کند.
در یک طراحی معماری ایده‌آل باید میان مسافت بین مراکز حرکتی و تعداد دفعات استفاده از مسیر تناسبی وجود داشته باشد بدین صورت که هرچه مسیری پراستفاده‌تر باشد، کوتاهتر طراحی گردد تا وقت و انرژی کمتر از کاربران هدر شود. با توجه به این نکته، با بررسی رابطه‌‌ی کمی میان این دو در کتابخانهی ملی ایران، تلاش می‌شود شاخصه‌ای جهت نشان دادن بهینه بودن سازماندهی فضایی بنا از دیدگاه مسیر حرکتی مورد استفاده کاربران به دست آید.
ضرورت انجام پژوهش
پژوهش می‌توانست مشخص کند که سازماندهی فضایی کتابخانهی ملی ایران، تا چه اندازه در وقت کاربران صرفه‌جویی می‌کند. نتایج این مطالعه می‌تواند نه تنها کارایی کتابخانهی ملی را از نقطه نظر مذکور، تعیین کند و اثرات وجود آن را نشان دهد بلکه می‌تواند در طراحی سایر بناهای مشابه که مسیر دسترسی در آنها اهمیت ویژهای بازی می‌کند (نظیر بیمارستان، فرودگاه و …) نیز به کار گرفته شود.
هدف‌ها
از آنجایی که کتابخانهی ملی می‌تواند الگویی برای کتابخانه‌های کوچک‌تر نیز باشد هدف اصلی این پژوهش، این است که بتواند نمونه‌ای الگووار برای سنجش ارزیابی طراحی بناهای ساخته‌شده ارائه دهد و در ضمن نکاتی را در مورد طراحی معماری بناهایی آشکار کند که طول مسیر دسترسی در آنها اهمیت ویژهای دارد. پژوهشگران امیدوارند که شیوه‌ای که در این تحقیق امتحان گردیده مورد توجه و استفاده‌ی معماران و کتابداران قرار گیرد و خوانندگان آن را صرفاً به مثابه خرده‌گرفتن بر بنایی ساخته شده که طراحی معماری آن کمابیش غیرقابل تغییر است، نپندارند.
پرسش‌های پژوهش
۱.کانون‌های حرکتی و خطوط مسیرهای ارتباطی کتابخانهی ملی از نقطه‌نظر مسیر حرکتی کاربران به چه شکل است؟
۲.توزیع فراوانی مراجعه کاربران به بخشهای مختلف چه‌قدر است؟
۳.پرمراجعه‌ترین بخشها کدام‌اند؟
۴.طول مسیرهای ارتباطی، کوتاهترین و بلندترین مسیر حرکتی کاربران چه‌قدر است؟
۵.توزیع فراوانی مجموع مسافت‌‌های طی شده کاربران کتابخانهی ملی در طی یک روز چه‌گونه است؟
۶.توزیع فراوانی متوسط مسافتی که یک کاربر در یک بار مراجعه به کتابخانه ملی طی می‌کند، چه‌قدر است؟
۷.متوسط سرعت هر کاربر برای تردد بین بخشهای پرتردد (متر/ثانیه) چه‌قدر است؟
پیشینه‌ی پژوهش
در این بخش پیشینه‌ی موجود در حوزه‌ی پژوهش حاضر، در سطح بین‌المللی و ملی ارائه می‌گردد.
پیشینه‌ی پژوهش در خارج از کشور
از میان منابع خارجی، این پژوهش بیش از همه به کتاب رابرت جی. هرشبرگر[۶] نزدیک است و ایده‌های مشابهی را دنبال می‌کند. هرشبرگر (۱۹۹۹) در کتاب خود «برنامه‌ریزی معماری و مدیریت پیش از طراحی»[۷] که یکی از معدود منابع آموزشی موجود در مورد برنامه‌ریزی معماری است شیوه‌های مختلفی را بررسی می‌کند که باعث می‌شود یک پروژه‌ی معماری واقع‌بینانه بوده و با نیازهای کاربران تناسب داشته باشد و در واقع راه‌هایی را مطرح می‌کند که بتوان بدان واسطه، فاصلهی میان ذهنیت معمار، ذهنیت کارفرما و نیازهای واقعی و موجود را کاهش داد. وی در فصل «گردآوری اطلاعات» قسمتی را به «مشاهدهی تشخیصی» اختصاص می‌دهد که در آن سعی می‌شود به شیوه‌ای نظام‌مند، اطلاعات ویژهای در مورد کالبد و نحوهی استفاده از یک بنا «مشاهده» و استخراج گردد. یکی از زیرشاخه‌های مشاهدهی تشخیصی، شیوه‌های مشاهده است که بنا به نظر هرشبرگر عبارت‌اند از: مشاهدهی کلی، راه رفتن در بنا، فهرست‌برداری از فضاها، بررسی اثرات به جای‌مانده بر چهرهی بنا، نقشه‌برداری رفتاری و مشاهدهی نظام‌مند. نمودار زیر، این تقسیم‌بندی را از دیدگاه وی نشان می‌دهد:
نمودار ۱- زیرشاخه‌های گردآوری اطلاعات از بنا، از دید هرشبرگر:
گردآوری اطلاعات (Information Gathering)
- مشاهدهی تشخیصی (Diagnostic Observation)
۱.گونه‌های مشاهده (Types of Observation)
۱.۱. مشاهدهی کلی (General Observation)
۲.۱. راه رفتن در بنا (Walk-Through)
۳.۱. فهرست‌برداری از فضاها (Space Inventory)
۴.۱. بررسی اثرات بهجامانده بر چهرهی بنا (Trace Observation)
۵.۱. نقشه‌برداری رفتاری (Behavioural Mapping)
۶.۱. مشاهدهی نظام‌مند (Systematic Observation)
در بخش مشاهده نظام‌مند، هرشبرگر شیوه‌های بررسی کانون‌های مهم را در ساختمان شرح می‌دهد. این کانون‌ها یا کاربرانی معین هستند یا فضاهایی معین و یا فعالیت‌هایی معین. در صورتی که استخراج اطلاعاتی در مورد نحوهی استفاده از بنا توسط کاربرانی معین مدنظر باشد می‌توان کاربرانی خاص را در طول روز و به هنگام فعالیت دنبال کرد و شیوه‌ی استفاده از فضا توسط آنها را ثبت نمود. به عنوان نمونه، برای دنبال کردن کاربران جهت تعیین مسیرهای حرکتی، بیمارستان رزلین لیندهایم (۱۹۶۶) را مثال می‌زند. ما با الهام از این شیوه سعی کرده‌ایم مسیرهای حرکتی را در کتابخانهی ملی ایران بررسی کنیم.
پیشینه‌ی پژوهش در داخل کشور
در ایران منابعی که به‌طور مستقیم به تحلیل معماری کتابخانهای از نقطه نظر مسیر حرکتی کاربران پرداخته باشد، تا کنون وجود نداشته است.
نوع و روش پژوهش
این پژوهش از نظر هدف کاربردی است و از نظر شیوه‌ی گردآوری داده‌ها به روش پیمایشی انجام گردیده است.
جامعهی آماری، حجم نمونه و روش نمونه‌گیری
جامعهی آماری این پژوهش شامل کاربران کتابخانهی ملی ایران در دو دوره‌ی متفاوت تابستان و پاییز هستند. از آنجایی که غالب مسیرهای دسترسی در این بنا پیشاپیش توسط کالبد بنا معین شده است، تشخیص مسیرهایی که بیشترین تردد را داشته باشند، نمونه‌برداریی گستردهای را ایجاب نمی‌کرد. لذا با ۶۰ نفر از مراجعان به کتابخانه (نیمی خانم و نیمی آقا) در طی چند روز مصاحبه در دو فصل تابستان و پاییز، نمونه‌ها به صورت تصادفی انتخاب شدند.
ابزار و روش گردآوری داده‌ها
همانگونه که ذکر شد، روش به کار رفته در این تحقیق، تا حدودی الهام گرفته از شیوه‌ی ذکر شده در کتاب «برنامه‌ریزی معماری و مدیریت پیش از طراحی» اثر رابرت جی. هرشبرگر است. پس از تعیین مسیرها توسط پرسش از مراجعان و انتقال آنها به نقشه‌ی رایانهای بنا، با اندازه‌‌گذاری دقیق، فاصله‌های طی شده میان مراکز حرکتی با استفاده از اتوکد تعیین شدند. در این فاصله پژوهشگران به مشاهدهی کلی، راه رفتن در بنا، فهرست‌برداری از فضاها، بررسی اثرات بهجامانده بر چهرهی بنا، نقشه‌برداری رفتاری و مشاهدهی نظام‌مند نیز پرداختند. پس از تحلیل یافته‌ها به صورت جدول‌ها و نمودارهایی ارائه شد.
روشهای تجزیه و تحلیل داده‌ها
برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش آماری (توصیفی و استنباطی) استفاده شد. نرم‌افزار اکسل برای توصیف و تحلیل داده‌ها به کار رفت.
دشواری‌ها و محدودیت‌های پژوهش
این پژوهش با محدودیت‌های زیر مواجه بود:
فقدان پیشینه‌ی پژوهشی قابل توجه در داخل کشور؛
عدم امکان بررسی تطبیقی با ساختمان‌هایی با وسعت و اهمیت نزدیک به کتابخانهی ملی که از ابتدا به قصد کاربری کتابخانهای
احداث شده باشند؛
عدم راه‌اندازی بخشهایی از کتابخانه که طبیعتاً میزان مراجعه را کاهش می‌دهد؛
استفاده از کاربری‌های جنبی که نوع استفاده از کتابخانه را تحت تأثیر قرار داده است. برای مثال تعداد زیادی از کاربران (در واقع اکثریت آنان) از کتابخانه به خاطر آرامش آن جهت مطالعه برای امتحان‌های دانشگاهی خود استفاده میکنند و مراجعه به مخزن کتاب در کتابخانه ملی در درجهی دوم اهمیت قرار گرفته است؛
بدبینی مسئولان نسبت به انجام پژوهشهای انتقادی که اظهارنظر را حق کاربر نمی‌دانند و جلوگیری از توزیع هرگونه پرسشنامه در محوطه‌ی کتابخانه.
یافته‌های پژوهش
در این قسمت یافته‌های پژوهش در پیوند با سؤال‌های پژوهش ارائه می‌شود.
سؤال اول پژوهش؛ کانون‌های حرکتی و خطوط مسیرهای ارتباطی کتابخانهی ملی از نقطه‌نظر مسیر حرکتی کاربران به چه شکل است؟
تصویر‌های شمارهی ۱، ۲، و ۳، نقشه‌های طبقات منفی تا مثبت یک کتابخانه ملی را نشان می‌دهد که فضاهای مورد استفاده کاربران در آنها واقع شده است. فضاهای نارنجی رنگ، شافت‌ها هستند که راه‌پله‌ها، دستشویی‌ها، آسانسورها و فضاهای تأسیساتی را در خود جای می‌دهند. قسمت‌های صورتی‌رنگ قفسههای کتاب و فضاهای ارتباطی را نشان می‌دهد. فضاهای کرمی رنگ همگانی‌اند و برای کاربر قابل دسترس است در حالی که فضاهای سبزرنگ اداری بوده و به روی مراجعه‌کنندگان به کتابخانه بسته‌اند. دایره‌هایی که اعداد را دربرمی‌گیرند نشان‌دهنده کانون‌های حرکتی است و خطوط مسیرهای ارتباطی را نشان می‌دهند (پیوست شمارهی ۱، نحوهی شماره گذاری بخشها را ارائه می‌دهد).
تصویر شمارهی ۱: نقشه‌ی طبقه‌ی منفی یک کتابخانه ملی ایران
تصویر شمارهی ۲: نقشه‌ی طبقه‌ی همکف کتابخانه ملی ایران
تصویر شمارهی ۳: نقشه‌ی طبقه‌ی مثبت یک کتابخانه ملی ایران
سؤال دوم پژوهش: توزیع فراوانی مراجعه کاربران به بخشهای مختلف چه‌قدر است؟
جدول شمارهی ۱ نشاندهندهی تعداد دفعات رفتوآمد میان بخشهای مختلف، توسط کل کاربران مورد بررسی است. این جدول مبدأ و مقصد حرکات تمامی افراد مورد بررسی را نشان می‌دهد.
چنان‌که دیده می‌شود برخی مسیرها بارها مورد استفاده قرار می‌گیرند در صورتی که برخی دیگر صرفاً یکبار طی شده است.
سؤال سوم پژوهش: پرمراجعه‌ترین بخشها کدام‌ها هستند؟
برای بررسی و تشخیص پرمراجعه‌ترین بخشها، توزیع فراوانی بخشهایی که بیش از ۳۰ دفعه به آنها رجوع شده، مورد توجه قرار می‌گیرند. این بخشها در نمودار شمارهی ۱ آمده است.
نمودار شمارهی ۱: فراوانی و درصد فراوانی بخشهایی که بیش از ۳۰ دفعه به آنها رجوع شده
همانگونه که در نمودار شمارهی ۱ مشاهده می‌شود تالار مطالعه منابع علوم و فنون، نمازخانه، محل تحویل وسایل آقایان، مسیر ورودی به نمازخانه کتابخانه، تالار مطالعه کتابخانه عمومی، محل تحویل وسایل خانمها، مسیر حرکت از نگهبانی اصلی کتابخانه به سمت کتابخانه، مدخل ورودی به طبقات کتابخانه، ورودی تالار مطالعهی کتابخانهی عمومی، مسیر ورودی به کتابخانهی عمومی و سالن همایش، و محوطه‌ی اصلی ورود به کتابخانه به ترتیب از ۳۰ دفعه مراجعه تا ۲۸۷ مراجعه را دارند. براساس داده‌های همین نمودار، پرترددترین بخش کتابخانهی ملی محوطه‌ی اصلی ورود به کتابخانه با فراوانی ۲۸۷، محوطه‌ی ورود به کتابخانهی عمومی و سالن همایش با فراوانی ۱۳۶، ورودی تالار مطالعهی کتابخانهی عمومی با فراوانی ۱۲۶، مدخل ورود به طبقات با فراوانی ۱۱۹ مراجعه است. البته این موضوع بدیهی است چون تمام جابه‌جایی‌ها مبتدی و منتهی به این بخش است. به‌طور کلی پرترددترین بخشهای کتابخانه در درجهی اول محوطه‌ها و مسیرهای ورودی هستند.
پس از این بخشها «محل تحویل وسایل خانمها»، پرمراجعه‌ترین بخش با فراوانی ۱۱۲ مورد است. مقایسه این بخش با «محل تحویل وسایل آقایان » که ۳۵ مراجعه داشته (خاطر نشان می‌شود که تعداد افراد نمونه خانم و آقا یکسان انتخاب شده است) می‌تواند گویای این باشد که خانمها در طول مدتی که در کتابخانه هستند به وسایل‌شان بیشتر مراجعه میکنند. بخش پرمراجعه‌ی بعدی محوطه‌ی ورودی نمازخانه با فراوانی ۷۴ است که این بخش هم با مراجعات به خود نمازخانه که ۳۰ مورد است اختلاف جالب توجهی دارد.
سؤال چهارم پژوهش: طول مسیرهای ارتباطی، کوتاهترین و طولانیترین مسیر حرکتی کاربران چه‌قدر است؟
طول مسیرها از روی خطوط مسیرهای ارتباطی که در نقشه‌ها نشاندهندهی کانون‌های حرکتی هستند، محاسبه و در جدول شماره ۲ درج شده است. از آنجایی که صرفاً بین برخی کانون‌های حرکتی رفتوآمد وجود دارد تمامی خانه‌های جدول پر نشده‌اند.
همانگونه که از جدول برمی‌آید، کوتاهترین مسیر، مربوط به مسیر حرکتی ۲۰ و ۱۸ (یعنی تالار مطالعهی منابع و مراجع عمومی با منابع علوم و فنون) و طولانیترین مسیر مربوط به مسیر حرکتی ۳۰ با ۱، ۲ و ۳ (مخزن منابع غیر کتابی با در ورودی سالن اصلی کتابخانه، محل تحویل وسایل آقایان و بانوان) و ۳۱ با ۱ (تالار مطالعه منابع غیر کتابی با در ورودی سالن اصلی کتابخانه) و ۳۲ با ۱ (تالار مطالعهی منابع غیر کتابی با در ورودی سالن اصلی کتابخانه) است.
سؤال پنجم پژوهش: توزیع فراوانی مجموع مسافت‌‌های طی‌شده کاربران کتابخانه ملی در طی یک روز چه‌گونه است؟
هنگامی که خانه‌های متناظر جدول‌های شماره ۱ و ۲ را در هم ضرب کنیم می‌توانیم جمع فواصل طی شده در هر مسیر را ببینیم و نحوهی مکان‌یابی فضاها را از نقطه‌نظر فاصلهی آنها با یکدیگر قضاوت کنیم.
همانگونه که در جدول شمارهی ۳ مشاهده می‌کنید میانگین اعداد این جدول ۶۶۳ متر است در حالی که بیشینه‌ی این جدول ۷۷۶۴ و کمینه آن ۴ است! واریانس این مقادیر ۱۷۶۴۶۵۶ خواهد بود!
سؤال ششم پژوهش: توزیع فراوانی متوسط مسافتی که یک کاربر در یک بار مراجعه به کتابخانه ملی طی می‌کند، چه‌قدر است؟
اگر مجموع مسافت‌‌های طی شده را بر تعداد مراجعان تقسیم کنیم دیده می‌شود که هر کاربر حدوداً یک کیلومتر «در داخل ساختمان» طی کرده است که رقم قابل توجهی است.
سؤال هفتم پژوهش: متوسط سرعت هر کاربر برای تردد بین بخشهای پرتردد (متر/ثانیه) چه‌قدر است؟
براساس مطالعات انجام شده، راه رفتن در افراد بستگی به جنسیت و شرایط سنی ایشان دارد. مثلاً نوعی استاندارد پیاده‌روی برای افراد زیر ۳۰ سال و بالای ۳۰ سال تعریف شده که به قرار زیر است:
افراد زیر ۳۰ سال: ۹۴ متر در دقیقه
افراد بین ۳۰ تا ۵۰: ۸۸ متر در دقیقه
در تقسیم‌بندی دیگری راه رفتن کند، عادی و تند به قرار زیر است:
عادی: ۸۰ متر در دقیقه
کند: ۴۰ متر در دقیقه
تند: ۱۲۰ متر در دقیقه (طالبیان، علیائی، و هادیان ۱۳۸۲، ۱۳-۲۱).
با توجه به اطلاعات فوق و براساس مشاهدات پژوهشگران، که تقریباً ۹۹درصد حجم نمونه را افراد زیر ۳۰ سال تشکیل میدادند، متوسط سرعت راه رفتن در مسیرهای ارتباطی کتابخانهی ملی برای تمامی افراد (اعم از زن و مرد)، ۷۵ متر در دقیقه در نظر گرفته شد. بنابراین افراد هر متر را در ۰.۸ ثانیه طی میکنند.
با این توضیح و بر این اساس، می‌توان جدول زیر را تشکیل داد که نشان دهنده‌ی مدت زمان طی مسیر در کتابخانهی ملی برای بخشهایی است که فاصله آنها بیش از ۷۰ متر است.
جدول شمارهی ۴: زمان طی مسیر برای رسیدن به بخشهایی که فاصله آنها بیش از ۷۰ متر است
| شمارهی مسیرها | مسافت بین مسیرها | زمان طی مسیر به ثانیه | فراوانی مراجعه به این مسیرها |
| ۷-۱ | ۸۸.۲۳ | ۷۰.۵۸۴ | ۸۸ |
| ۷-۲ | ۷۷.۹۷ | ۶۲.۳۷۶ | ۱۱ |
| ۷-۳ | ۷۸.۸۸ | ۶۳.۱۰۴ | ۲۴ |
| ۲۲-۱ | ۹۷.۶۶ | ۷۸.۱۲۸ | ۱ |
| ۲۲-۳ | ۸۸.۳۲ | ۷۰.۶۵۶ | ۴ |
| ۳۰-۱ | ۱۲۸.۸ | ۱۰۳.۰۴ | ۱ |
| ۳۰-۳ | ۱۱۹.۴۶ | ۹۵.۵۶۸ | ۲ |
| ۳۰-۵ | ۸۳.۵۳ | ۶۶.۸۲۴ | ۱ |
| ۳۱-۱ | ۱۱۸.۸۹ | ۹۵.۱۱۲ | ۳ |
| ۳۱-۷ | ۸۶.۰۷ | ۶۸.۸۵۶ | ۴ |
| ۳۲-۱ | ۱۱۵.۵۲ | ۹۲.۴۱۶ | ۱ |
| ۳۲-۳ | ۱۰۶.۸ | ۸۵.۴۴ | ۳ |
| ۳۲-۵ | ۷۰.۲۵ | ۵۶.۲ | ۴ |
| ۳۲-۷ | ۸۲.۷ | ۶۶.۱۶ | ۳ |
| ۵۰-۴۲ | ۷۱.۹۷ | ۵۷.۵۷۶ | ۱ |
| ۵۱-۴۲ | ۷۸.۷۳ | ۶۲.۹۸۴ | ۱ |
| ۵۱-۴۴ | ۷۳.۴ | ۵۸.۷۲ | ۱ |
| ۵۳-۱ | ۷۳.۳۲ | ۵۸.۶۵۶ | ۳۰ |
| ۵۳-۳۱ | ۷۳.۳۷ | ۵۸.۶۹۶ | ۱ |
| ۵۳-۳۲ | ۱۷۰.۱ | ۵۶.۰۸۸ | ۴ |
| ۵۹-۷ | ۷۳.۱۴ | ۵۸.۵۱۲ | ۱ |
| ۵۹-۴۵ | ۷۳.۵۳ | ۵۸.۸۲۴ | ۱ |
| ۵۹-۵۱ | ۸۱.۲۱ | ۶۴.۹۶۸ | ۱۷ |
همانگونه که از جدول فوق برمی‌آید، بیشترین دفعات مراجعه به این مسیرهای نسبتاً طولانی و زمان طولانی طی مسیر بین بخشهای ۱-۷ (در ورودی سالن اصلی کتابخانه با مدخل ورودی به طبقات کتابخانه)، ۱-۵۳ (در ورودی سالن اصلی کتابخانه با تالار مطالعه کتابخانه عمومی)، ۲-۷ (محل تحویل وسایل آقایان با مدخل ورودی به طبقات کتابخانه)، ۳-۷ (محل تحویل وسایل خانمها با مدخل ورودی به طبقات کتابخانه)، ۳-۲۲ (محل تحویل وسایل خانمها با در ورودی اصلی تالار مطالعهی پیایندها)، ۷-۳۱ (مدخل ورودی به طبقات کتابخانه با تالار مطالعهی پیایندها)، ۵-۳۲ (سرویس بهداشتی با تالار مطالعهی منابع غیرکتابی)، ۳۲-۵۴ (تالار مطالعهی منابع غیرکتابی با تالار مطالعهی کتابخانهی عمومی) و ۵۱-۵۹ (میزهای اینترنت عمومی با قفسههای باز تالار مطالعهی منابع علوم اجتماعی) است. طبیعتاً پیشنهاد می‌شود در طراحی‌های آینده بخشهای پررفت‌و‌آمد دارای دسترسی کوتاهتر و نزدیکتری باشند.
نتیجه‌گیری
در یک کتابخانهی ایده‌آل، انتظار داریم که میان تعداد دفعات مراجعه و طول مسیر رابطه‌ای معنی‌دار وجود داشته باشد؛ بدین‌ترتیب که با افزایش دفعات مراجعه، مسیر طراحی شده کوتاهتر باشد. در حالت ایده‌آل، انتظار داریم که این نسبت عددی کم‌وبیش ثابت را نشان دهد یا دست‌کم اعداد به دست آمده دارای تفاوت‌های چشمگیر نباشند. بررسی حاضر نشان می‌دهد که کتابخانهی ملی از این وضعیت ایده‌آل فاصله دارد.
پراکندگی فضایی نه تنها به معنای اتلاف انرژی و وقت کاربران است بلکه به معنای سختی استفاده از آن برای مراجعان خاص نظیر معلولان و همچنین کارکنان کتابخانه است. از سوی دیگر، دوری نه تنها برخی فعالیت‌ها را دشوار می‌کند برخی دیگر را ناممکن می‌گرداند. برای مثال، ممکن است کاربران از انجام برخی فعالیت‌ها (نظیر مطابقت دادن دو سند در دو بخش مختلف یا تقاضای یک کتاب خاص، یا جستجوی مجدد یک سند) منصرف شوند. همچنین جابه‌جایی اشیاء در چنین فضایی (نظیر گردآوری کتاب‌ها) مشکلات مضاعفی را پدید می‌آورد.
البته باید در نظر داشت که نتایج حاصل از این بررسی تماماً ناشی از مرحله طراحی بنا نیست چرا که عواملی چون مدیریت بنا، سازمان اداری و غیره، میزان استفاده از فضاها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. برای مثال ممکن است کاربری فضایی، پس از طراحی تغییر کند یا دسترسی به یک فضا محدود شود یا کاربران بنا به دلایلی از فضایی، استفاده‌ای به عمل آورند که متناسب با کاربری اصلی آن نیست (برای مثال، مطالعه جهت امتحانات در سالن مطالعه و عدم رجوع به مخازن کتاب).
پیشنهاد برای پژوهشهای آتی
در پژوهشهای آتی پیشنهاد می‌شود سناریوها برای کاربران مختلف از یکدیگر تفکیک گردد و اعداد برای انواع کاربرانی که از ساختمان‌هایی مشابه استفاده میکنند محاسبه گردد. در ضمن با افزایش دامنه‌‌ی داده‌ها می‌توان بر دقت این پژوهش افزود.
فهرست مآخذ
تقوی، مهدی (۱۳۸۳) کتاب کتابخانهی ملی جمهوری اسلامی ایران . تهران: انتشارات تماشاگران.
طالبیان، سعید؛ علیائی، غلامرضا؛ و هادیان، محمدرضا (۱۳۸۲). بررسی تغییرات فعالیت عضلات ساق پا به دنبال افزایش سرعت راه رفتن. مجله علوم تشریح ایران، فصلنامه علوم پایه ۵، ص. ۱۳-۲۱.
Hershberger, Robert G. (1999) Architectural Programming and Redesign Manager. New York: McGraw-Hill.
Lindheim, Rosyln, 1966. Putting Research to Work. AIA Journal. February: 46-53. Reprinted with permission from ARCHITECTURE, February, Copyright 1966, BPI Communications, Inc.
پیوست شمارهی ۱: شماره گذاری بخشها
۱ در ورودی سالن اصلی کتابخانه
۲ محل تحویل وسایل آقایان
۳ محل تحویل وسایل خانمها
۴ جایگاه جستجوی رایانهای منابع خانمها
۵ سرویس بهداشتی
۶ جایگاه جستجوی رایانهای منابع آقایان
۷ مدخل ورودی به طبقات کتابخانه
۸ پله‌ی ارتباطی به طبقات
۹ محوطه‌ی ورود به کتابخانه
۱۰ مسیر حرکت از نگهبانی اصلی کتابخانه به سمت کتابخانه
۱۱ مسیر ورودی کتابخانه عمومی
۱۲ مسیر ورودی به کتابخانه عمومی و سالن همایش
۱۳ سالن همایش
۱۴ مسیر ورودی به نمازخانه کتابخانه
۱۵ نمازخانه
۱۶چایخانه
۱۷ کتابفروشی
۱۸ تغذیه
۱۹ ورودی جلوخان
۲۰ مسیر پشت دانشکده کتابداری منتهی به ورودی جلوخان
۲۱بخش خدمات فنی
۲۲ در ورودی اصلی تالار مطالعهی پیایندها
۲۳ درب ورودی اصلی تالار مطالعه منابع غیر کتابی
۲۴ برگهدانهای دستی تالار مطالعهی پیایندها
۲۵ ابتدای تالار مطالعهی پیایندها
۲۶ مخزن بسته و میز امانت همجوار کانون نقشه
۲۷قفسههای باز تالار مطالعه پیایندها
۲۸ تالار مطالعهی نشریات لاتین
۲۹ قفسههای باز تالار مطالعهی نشریات لاتین
۳۰ مخزن بسته تالار منابع غیرکتابی
۳۱ تالار مطالعهی پیایندهای جاری
۳۲ تالار مطالعه منابع غیرکتابی
۳۳محل جستجوی دستی تالار مطالعهی منابع غیرکتابی
۳۴ درب ورودی تالار مطالعه نسخ خطی، کتب نفیس و آرشیوها
۳۵ راهنمای تالار مطالعهی نسخ خطی، کتب نفیس و آرشیوها
۳۶ تالار مطالعهی نسخ خطی، کتب نفیس و آرشیوها
۳۷ تالار مطالعهی منابع علوم و فنون
۳۸ واحد تکثیر
۳۹ میز امانت تالار مطالعهی منابع علوم و فنون
۴۰ میز امانت تالار مطالعهی منابع و مراجع عمومی
۴۱ تالار مطالعهی منابع و مراجع عمومی
۴۲ قفسههای باز منابع و مراجع عمومی
۴۳ میز کارمند مرجع اطلاع رسانی تالار منابع علوم انسانی
۴۴ تالار مطالعهی منابع علوم انسانی
۴۵ مخزن بسته و میز امانت تالار منابع علوم انسانی و هنر
۴۶ قفسههای باز تالار منابع علوم انسانی و هنر
۴۷ محل استراحت تالار منابع علوم انسانی و هنر
۴۸ میز امانت تالار منابع علوم اجتماعی
۴۹ محل استراحت تالار مطالعهی منابع علوم اجتماعی
۵۰ میز اینترنت شخصی
۵۱ میزهای اینترنت عمومی
۵۲ ورودی تالار مطالعهی کتابخانهی عمومی
۵۳ تالار مطالعهی کتابخانهی عمومی
۵۴ سرویس بهداشتی طبقه‌ی منفی یک
۵۵ انبار تعاونی
۵۶ ورودی تالار اجتماعات شریعت‌زاده
۵۷ سرویس بهداشتی داخلی
۵۸ خروجی تالار اجتماعات ۵۰۰ نفره
۵۹ قفسههای باز تالار مطالعهی منابع علوم اجتماعی
۶۰ تالار مطالعهی منابع علوم اجتماعی
پی‌نوشت:
[۱].Circulation Path Analysis of Users in National Library of Islamic Republic of Iran
[۲]. کارشناس ارشد معماری، آدرس الکترونیکی bavand.behpoor[at]gmail.com
[۳]. کارشناس ارشد کتابداری و اطلاعرسانی، آدرس الکترونیکی msiamakm[at]gmail.com
[۴] . وقت خواننده را هدر ندهید.
[۵]. کتابخانهی ملی در زمینی به مساحت ۶۲۰۰۰ مترمربع واقع گردیده و زیربنای کل مجموعه حدود ۹۷۰۰۰ مترمربع در هشت طبقه است. با هزینه ۳۵۰،۰۰۰،۰۰۰ ریال احداث شده و گنجینه آن برای حدود هفت میلیون جلد کتاب گنجایش دارد.
[۶]. Robert G. Hershberger
[۷]. Architectural Programming and Predesign Manager